Blockchain voor een betere wereld

1. 11 april 2019, door Mark IJsendoorn
2. 0 reacties

In dit tweede deel van onze grondige duik in de wereld van de blockchain kijken we naar de potentie van transparante ketens om uitbuiting, kinderarbeid en slavernij de wereld uit te helpen. Kan blockchain keurmerken als Fairtrade en Rainforest Alliance overbodig maken?

Sinds vorig najaar kunnen klanten van Albert Heijn via een code op de fles de herkomst van hun sinaasappelsap achterhalen. Aan de basis lag een ambitieus blockchainproject waarmee de sinaasappelketen transparant in beeld moest worden gebracht. Het was voor het eerst dat een Nederlandse supermarkt zich op deze schaal aan de technologie waagde.

Het werkt. We kunnen precies zien van welke plantages de sinaasappels komen, wanneer ze zijn geoogst, verwerkt, verscheept en getest. In onze fles sinaasappelsap blijken vruchten van vijftien verschillende plantages te zitten, die volgens de website allemaal het wereldwijd erkende Rainforest Alliance-certificaat hebben. Toch blijf je met het knagende gevoel zitten dat je als consument eigenlijk niet veel hebt aan die informatie. Dat keurmerk staat immers ook op de verpakking. Brengt blockchain ons nu echt dichter bij de kleine derdewereldboer of is het schijntransparantie?

Marketing

Voor Albert Heijn staat vooral de consument centraal. Klanten stellen meer vragen over de herkomst van hun eten en de supermarkt doet zijn best de ketens in beeld te brengen. ‘We hebben door de jaren heen verschillende projecten opgezet om de klant meer inzicht te geven in wat er in de keten gebeurt. Daar worden steeds meer vragen over gesteld,’ zegt Anita Scholte op Reimer, vice president kwaliteit & duurzaamheid bij de supermarktketen. ‘Dat hebben we bijvoorbeeld al met varkensvlees gedaan, door met kleinere groepen boeren te werken en via QR-codes de klant te vertellen over het bedrijf waar hun vlees vandaan kwam.’

Dat was nog geen blockchain-project. Albert Heijn pakte die technologie vooral op omdat de sappenketen zo ingewikkeld is, en zelfs nog een stuk grootschaliger is dan de Nederlandse varkensvleessector. ‘Voorheen hadden we eigenlijk alleen contact met Refresco. Met de Louis Dreyfus Company, het grote fruitconcern dat hun het sapconcentraat levert, spraken we niet en we zagen ook geen documenten van hen. Nu alles op een blockchain wordt gezet, is die informatie voor iedereen beschikbaar,’ legt Scholte op Reimer uit. Bij de keuze welke data aan de blockchain werd toegevoegd, was opnieuw de consument bepalend. ‘We kozen vooral uit overweging wat relevant is voor de klant. Geo-certificatie is belangrijk, voedselveiligheid is voor de klant iets minder relevant maar voor ons wel, dus die pakken we meteen mee. Ook keken we welke data voorhanden was bij alle ketenpartners, zodat ze makkelijk de blockchain konden instappen.’

Vlak nadat de sinaasappelsap-blockchain live ging, haalde Trouw uit naar de supermarkt in een artikel over een rechtszaak tegen een van de sinaasappelplantages. De zaak ging over arbeidsomstandigheden en werd gewonnen door de arbeiders. ‘Slechte journalistiek,’ noemt Scholte op Reimer het, want de zaak was aangespannen lang voordat er verbeteringen werden doorgevoerd en de plantage het Rainforest Alliance-keurmerk kreeg. ‘In het artikel leek alsof de plantage op dat moment niet goed was, maar het was een moment van vijf jaar eerder. Mocht er vandaag iets niet goed gaan, dan kunnen we dat meteen zien en reageren.’ Hoe Albert Heijn dat precies kan zien? ‘Dan verliezen ze het keurmerk.’

Het verhaal dat Albert Heijn wil vertellen over hun ketens, neigt soms wel erg naar marketing. Op de AH-website waar je je flesje sap kunt controleren, staan foto’s van breed lachende plukkers. De Louis Dreyfus Company verzekert de lezer dat ze ‘goed voor de mensen zorgen’. ‘Ik kom thuis en ik ben helemaal niet te moe,’ verklaart een van de enthousiaste plantagearbeiders. ‘Ik kom dansend thuis en doe de dingen al dansend.’ Het moet de vrolijkste plantage zijn die LDC bezit. Maar concrete informatie hebben we niet, want in de blockchain zelf zijn de boeren en plukkers nagenoeg afwezig.

Eerlijk op papier

Sander de Jong van Fairfood gelooft heilig in de potentie van blockchain om eerlijke handel te bevorderen. Zijn non-profitorganisatie heeft al verschillende blockchainprojecten opgezet om ketens transparant te maken en juist de boeren aan het begin van die ketens zichtbaar te maken. Dat begon met een paar partijen kokosnoten die op een blockchain werden geregistreerd, en sindsdien heeft Fairfood met tal van andere producten hetzelfde gedaan. De Jong is positief over de inspanningen van Albert Heijn. ‘Zou je mij een paar jaar geleden hebben verteld dat AH ketens transparant zou gaan maken met blockchain, dan had ik je heel hard uitgelachen. Dikke pluim voor AH dat ze hiermee gestart zijn.’

Maar het kan beter. Enkel vertrouwen op keurmerken is niet genoeg. Dat blijkt kraakhelder uit het rapport Looking Good on Paper dat de Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen vorig jaar publiceerde. Daarin stond een verpletterende conclusie: plantages met een keurmerk verschillen qua arbeidsomstandigheden meestal weinig van plantages zonder keurmerk. ‘Zelfs Rainforest Alliance kan niet garanderen dat er geen schendingen plaatsvinden,’ beaamt De Jong. ‘We denken daarom dat blockchain juist van waarde is aan het begin van de keten, bij de boer en de landarbeider, om daar te verifiëren dat het goed gaat.’

Fairfood heeft al laten zien dat het technisch niet ingewikkeld hoeft te zijn om een kleine boer in Azië te verbinden aan een blockchain. ‘Ook in ontwikkelingslanden hebben steeds meer boeren een mobiele telefoon. Bij ons kokosnootproject gaven boeren een sms-bevestiging dat ze een eerlijke prijs gekregen hadden. Het moeilijkste is om die boeren te overtuigen dat dit goed voor ze is. Je moet het uitleggen, erbij blijven en controleren om te zien of iedereen het goed doet.’ Maar de toekomstvisie van Fairfood gaat verder dan alleen een boer die aan westerse consumenten laat zien wat hij betaald krijgt. Door deze boeren te ‘digitaliseren’ gaat er een wereld open voor deze ondernemers, waarmee zij hun positie op de markt zouden kunnen versterken. ‘Die boeren hebben nu nog geen toegang tot de digitale economieën, maar dat kan wel de toekomst zijn. Met de juiste digitale infrastructuur kunnen ze bijvoorbeeld zien welke afnemers er zijn en welke prijzen die geven. Ze krijgen betere marktinformatie.’

Hordes

Toch zijn blockchains als die van Fairfood, gericht op duurzame en eerlijke handel, eerder de uitzondering dan de regel. Een van de grootste blockchainprojecten in de foodsector is Food Trust van IBM. Die blockchain is permissioned, wat betekent dat IBM en hun betalende klanten bepalen wie deel mag nemen en wie welke informatie mag inzien. Het blockchain-ideaal van openheid is dus geheel vrijblijvend, en de koffieboer uit Guatemala zal niet snel worden gefaciliteerd om een onafhankelijke speler te worden in dat netwerk. Het ziet ernaar uit dat blockchain vooral een efficiëntietool wordt voor bedrijven, en dat de potentie om uitbuiting en oneerlijke handel aan het licht te brengen niet wordt benut.

Uitbuiting is iets wat bedrijven wel willen aanpakken, denkt De Jong. ‘Niemand wil bijdragen aan ontbossing, kinderarbeid of slavernij.’ Maar de vraag is vaak: hoe doe je dat? Zet je de vuile was buiten? Dat kan meteen negatief uitpakken, zoals bleek uit het voorbeeld van het Trouw-artikel. Bedrijven denken wel twee keer na voordat ze zulke risico’s nemen. ‘Het hoeft niet meteen zo te zijn dat consumenten hier in Nederland dat allemaal zien; als jij het maar weet als bedrijf. Dan kun je er actie op ondernemen.’
Wat implementatie van zo’n blockchain wel ingewikkeld kan maken, zijn de sociale gevolgen ervan. ‘In ontwikkelende landen zijn mensen vaak afhankelijk van een gebrek aan transparantie. In de koffie- of cacaohandel zitten soms wel vijftien verschillende partijen tussen de consument en de boer. De meeste daarvan zitten aan het begin van de keten. Dat zijn lokale tussenhandelaren die er allemaal een beetje marge uit halen en soms een beetje speculeren. Blockchain gaat daar het licht op schijnen, wat misschien wel zal laten zien dat ze niets of weinig aan de keten bijdragen. Wat zal dat betekenen voor de sociale cohesie in dat land? Daar moeten we rekening mee houden.’

De Jong denkt niet dat keurmerken snel vervangen zullen worden door een transparant ketensysteem. ‘Het voedselsysteem is veel te complex om het met één dingetje op te lossen. Uiteindelijk is het een ingewikkeld klokwerk. Maar wat ons betreft gaat deze technologie er wel voor zorgen dat kleine boeren die nu in armoede blijven en geen toegang hebben tot goede markten, die toegang wel gaan krijgen.’ Wel is duidelijk: of het nu om blockchain gaat of een andere technologie, een transparant ketensysteem kan van grote invloed zijn op ontwikkelende economieën.