Tekorten door de coronapandemie

24 juni 2021 Isolde van Leeuwen

”Waar gaat dit heen”, schoot in maart 2021 door me heen, toen de rust weer enigszins terugkeerde op de werkvloer. Ja, we zaten nog midden in de derde golf, maar de eerste beloftes van de heropening van horeca waren al uitgesproken. 

Als productmanager bij een kruidenleverancier waren de radicale veranderingen veroorzaakt door de coronapandemie me niet ontgaan. Nu wilde ik het net ophalen. Deze heropening van de maatschappij leek de prille balans in de voedselketen gedurende de pandemie te verstoren.

Na de eerste maanden met een heftige verschuiving in de vraag hield ik als productmanager vooral rekening met een langere aanlooptijd: in ontwikkelingen met klanten op afstand, grondstoffen en verpakkingsmaterialen. Op het werk zijn we druk met alledag, maar dit epistel is vooral een poging om alvast vooruit te kijken. Hoe nu?

Globalisering

Ingrediënten en verpakkingen van ver en geproduceerd met hulp van gastarbeiders zullen merkbaar duurder blijven in 2021. Hoe meer een levensmiddel steunt op globalisering, hoe lastiger om te produceren en leveren. De coronapandemie versterkt eigenlijk de gebruikelijke schommelingen in de wereldhandel van grondstoffen en ingrediënten op een drietal manieren.

‘Hoe meer een levensmiddel steunt op globalisering, hoe lastiger om te produceren en leveren’

Ten eerste heeft het beperken van contacten gezorgd voor een verandering in de vraag. Thuiswerken werd de norm en out-of-home kanalen waren dicht of in beperkt gebruik. De aanpassing van voedingsproductie versterkt die krimp bij de ene sector, horeca, en de groei in de andere sector, supermarkten, kostte tijd. De capaciteit bleek al snel niet toereikend. Waar de voorraden en marges nog voldoende waren bij de eerste golf, begon het te piepen en te kraken tijdens de tweede golf. Vooral in verpakkingen is te zien dat tekorten ontstaan, gecreëerd door de ongekende stijging in consumenten- en transportverpakkingen.

Ten tweede werden landen afgesloten waardoor logistieke stromen sterk verminderden of stilvielen, beginnend in Azië en uiteindelijk over de hele wereld. Het opstarten van de logistiek verloopt minder snel en ongelijk: China is weer vol aan de slag, terwijl Westerse markten mondjesmaat weer open gaan. Dit zorgt voor stijgende kosten en langere levertijden.

Ten derde veroorzaken zowel het beperken van contacten als het dichtgaan van de grenzen personele tekorten bij de oogst, in de fabriek en in de distributie. Dit resulteert in een langere aanlooptijd voor een productie en meer verlies.

Gebrek aan blik
“Ik kreeg te horen van onze leverancier dat we in een groep zaten met veel kleine afnemers en ik heb geen idee wat ik nog geleverd ga krijgen.” Met zijn microbrewery en bijbehorende zaak in Rotterdam is Tsjomme Zijlstra met zijn partners van Kaapse Brouwers hard aan de slag om alles weer open te gooien.

Veel ingrediënten, zoals hop en mout, zijn prima geregeld. Mout kopen ze veel in Engeland en via goede afspraken met een leverancier met opslag op het vasteland is de voorraad veilig gesteld. Bij blik bleek een dergelijke afspraak lastiger. “Ik legde het af tegenover de grotere jongens.” Blik heeft zijn voorkeur, want het is als verpakkingsmateriaal goed te recyclen. Het product blijft langer goed in blik doordat het licht buiten houdt.

Een aardverschuiving in verpakkingsland

Vooral thuis en in kleine kring eten, zorgde voor overbelasting van de route-to-market via de supermarkt en online. Hierdoor stegen bepaalde verpakkingen veel harder in volume. Portieverpakkingen, dozen en blikjes groeiden explosief. Nu, bij het versoepelen van de maatregelen, verschuift het consumptiepatroon weer naar meer buiten de deur eten, maar een stuk trager vinden we nu een nieuwe balans. En een aantal verschuivingen in eetgedrag, en daarmee de vraag voor bepaalde verpakkingsoplossingen, lijkt permanent.

Besteldiensten, niet alleen voor boodschappen maar ook voor het bezorgen van maaltijden en maaltijdpakketten van bijvoorbeeld HelloFresh, groeiden aanzienlijk. Online steeg verkoop van Food/Nearfood met 58% volgens het GfK. We moesten immers weer zelf koken en we hadden daar zeeën meer tijd voor.

Dat betekende een hoop dozen en doosjes voor het transport van wat voorheen óf werd opgehaald in de winkel óf geserveerd op een bord in een restaurant. Het karton strandt bij de consument, die dat met vertraging aanlevert om te laten recyclen samen met al die dozen van gebruiksartikelen die online zijn besteld. Gerecycled karton is daardoor een schaars goed geworden.

Deze toename in kartonverbruik is waarschijnlijk blijvend. Een groot deel van de voormalige kantoortijgers zal de out-of-home kanalen minder bezoeken voor een lunch onderweg. Cateraars krijgen minder aanvragen voor het verzorgen van de lunch op de zaak. Dat verlies in afzet kunnen deze kanalen compenseren door afhalen of bezorgen aantrekkelijker te maken met een bijbehorende hoge vraag voor (transport)verpakkingen.

‘Opvallend is dat in de supermarkt veel groente en fruit weer in plastic wordt aangeboden’

Er was een onverwacht scherpe stijging in de vraag naar blik nadat bleek dat menig consument hun wekelijkse stamkroeg bezoek verving door een blikje bier thuis op de bank. Nu de horeca langzaam opengaat, neemt de vraag ook vanuit die hoek sterk toe. De blikfabrikanten kunnen het niet meer bijbenen en de verwachting is dat de tekorten op de drankenblikmarkt tot in 2023 zullen duren.

Opvallend in de supermarkt, als we daar nog eens boodschappen doen, is dat veel groente en fruit weer in plastic wordt aangeboden, nadat dat fenomeen jaren achtereen afnam. Een plastic verpakking oogt hygiënischer en neemt de angst weg om via een oppervlak besmet te raken.

Spekkoper
Onder de inhoud van de dozen, met name in maaltijdpakketten, was een verrassende spekkoper: de aubergine. Die onderging een verrassende 30% stijging in Nederlandse consumptie. Genoeg om de weggevallen horecavraag te compenseren. Het is een handig ingrediënt voor een zelfbereide maaltijd, maar er groeide ook een vraag naar maaltijdpakketten - zowel in de supermarkt als thuisgeleverd. En daar bleek een aubergine goed in te passen.

Maaltijden plannen

Het eetgedrag toont een verschuiving in hoe mensen hun eten en de bereiding ervan zien en ervaren, met meer vooruit plannen van maaltijden, en meer consumptie van groente en fruit. Het Voedingscentrum stelde in een onderzoek in mei 2020 wel vast dat 50% van de Nederlanders minder frequent boodschappen doet en vaker een lijstje is gaan gebruiken. Daarnaast geven veel respondenten aan wel meer te hebben gekocht, maar dat ook te hebben opgegeten. Dit duidt op meer plannen van maaltijden en kan leiden tot een daling in de nu populaire portieverpakkingen. Er ontstonden zelfs nieuwe hobby’s, zoals zelf zuurdesembrood bakken.

Waar de balans opnieuw wordt gevonden is nog onduidelijk, want met een langzame opening van de horeca en een nog lopend vaccinatieprogramma zijn we nog even niet terug bij het oude gedrag. Of ons systeem een dusdanige schok heeft gehad dat we blijvend ons eetgedrag veranderen en daarmee de vraag wijzigen, is nu nog niet te zeggen.

Verstoorde wereldhandel

Wat langduriger door gaat werken is de verstoring van de wereldhandel, die nu de nadelen etaleert van globalisering, met China als productiecentrum. De vraag groeit naar het niveau van voor corona, maar in de tussentijd is de aanvoer van veel grondstoffen ernstig verstoord.

De coronapandemie is voornamelijk een logistieke crisis gebleken, waardoor seizoenstekorten veroorzaakt door slechte oogsten, lokale onrust en handelsoorlogen versterkt worden. Het effect van de sluiting van China begin 2020, gevolgd door een golf van sluitingen van markten over de hele wereld heeft de wereldhandel lamgeslagen. Op het dieptepunt ging over sommige handelsroutes nog maar 20% van het containervervoer. We klimmen nu veel trager uit die dip.

Menig zeecontainer is in bijvoorbeeld Europa of de VS gestrand, doordat China veel meer exporteert dan dat het importeert. Toen China weer opkrabbelde ging er weer voluit containers de zee op naar de Verenigde Staten, maar daar was de markt en productie juist ingezakt. Met als gevolg dat er maar vier van de tien containers weer terug naar China gingen. Dit leidt in de hele wereld tot zeecontainers die op de verkeerde plek staan om de juiste balans in vraag en aanbod te ondersteunen.

De prijs van een zeecontainer spreekt boekdelen: voorheen 1.500 euro en nu wel 5.000 tot zelfs 10.000 euro om een container met goederen af te roepen. Waar je eerste binnen vier dagen een plek op een zeecontainerschip vond, neemt dat nu drie tot vier wéken in beslag. Voor corona week men uit naar duurder, maar sneller luchttransport, maar nu staan ook meerdere transportvliegtuigen aan de grond. Vooral koeltransport, slechts 10% van containers, voelt de klap, gewoonweg omdat het er al zo weinig zijn. Zuivel, vis en vleestransport over lange afstand zullen de klap het hardst voelen.

Made in China

De stugheid van deze terugvering in een grote logistieke ader legt een complexe ontwikkeling bloot wat betreft onze wereldhandel. Het toont onze afhankelijkheid van goederen uit China, die daar goedkoop gemaakt kunnen worden. Daardoor bepaalt het aantal containers op de zeeroute van en naar China het aantal beschikbare lege zeecontainers voor alle markten wereldwijd. Ook de papierpulp voor karton en het aluminium voor drankblikjes moet van ver komen. Papierpulp komt veel uit Brazilië. Aluminiumproductie hebben we uitbesteed aan lage loonlanden, zoals China.

‘Levertijden zijn minimaal verdubbeld’

Hoe complexer een product, hoe groter de kans op grondstoffen en ingrediënten gekocht over de hele wereld, hoe lastiger de productie nu te plannen is. Levertijden zijn minimaal verdubbeld, en dan hebben het nog niet over de kosten.

Protectionisme

Meerdere sectoren, zoals de kledingindustrie, voeden een sterke logistieke aanvoerroute vanuit Azië, en tijdens de coronacrisis toonde het tekort aan mondkapjes de zwakke plekken in dat systeem. Toen hier het virus voor het eerst op zijn hoogtepunt was en de ziekenhuizen overstroomden, moesten er meer persoonlijke beschermingsmaterialen vanuit China komen. En daar lag alles stil, omdat China zelf het virus nog niet onder controle had.

De discussie om de productie weer in eigen hand nemen nu er groeiende tekorten zijn in van alles, heeft ondertussen meerdere sectoren geïnfecteerd die afhankelijk zijn van de handel met China. Korte ketens en meer regionale inkoop, voorheen een overweging in kader van duurzaamheid, wordt nu ook besproken als gewoonweg minder risicovol.

Dit is in lijn met de conservatieve politieke trend naar marktbescherming die al sinds de financiële crisis in 2008 hoogtij viert en de globalisering tegenwerkt. Donald Trump begon een handelsoorlog met China en beweerde zo banen te creëren in de VS in de staal- en chipindustrie. Over en weer verhoogden de VS en China de handelstarieven voor uiteenlopende producten. De aanhangers van Trump, veel arbeiders die hun baan verloren door de opmars van China, steunen hem daarom. De Brexit is een uiting van diezelfde houding.

Daartegenover staat dat het zogenaamde reshoring, dus terughalen van vervuilende productie die we in Azië hebben uitbesteed, zoals staalproductie, op veel weerstand stuit in kader van duurzaamheid. We willen juist af van vervuilende fabrieken die veel CO2-uitstoten en fijnstof veroorzaken. En ook voedselketens in een kleinere regio ondervinden tekorten door de coronapandemie.

Personeelstekorten in de regio

Toch lopen ook regionale voedselketens tegen tekorten aan, voornamelijk van arbeidsmigranten, omdat het oogsten zwaar en laagbetaald werk is. Productie, met name die van verse goederen, stond ernstig onder druk, niet alleen doordat productiemedewerkers ziek werden. Een hoog percentage is arbeidsmigrant. De anderhalve-meter-samenleving zette ook een streep door vrij verkeer van goederen, diensten én personen.

De verwerkende industrie, met name de vleesindustrie, kwam in het nieuws omdat de arbeidsomstandigheden een stijging in de coronabesmettingen veroorzaakten. Alles hielp: de lage temperaturen in productie, de noodzaak dicht naast elkaar te werken om vervolgens terug te gaan naar huisvesting waarbij vaak veel mensen kamers met elkaar deelden. Een perfecte omgeving voor het virus om te gedijen.

Na een zwaar najaar heeft de sector een modus gevonden in de productie en zijn zogenaamde varkensfiles voor de slachterijen grotendeels opgelost door een groeiende vraag vanuit het buitenland. Het laat zien hoezeer onze Nederlandse voedselindustrie al bouwde op export voor de pandemie en hoezeer we het weer van toenemende buitenlandse vraag moeten hebben voor herstel.

Andere agrarische sectoren met net zoveel gastarbeiders en overeenkomstige omstandigheden, zoals de tuinbouw, startten later in het jaar toen veel grenzen al dicht waren. De asperges kwamen met moeite van het land af doordat de getrainde arbeidsmigranten in eigen land bleven. In Duitsland, een grote aspergeproducent, werd 10% minder van het land afgehaald in 2020. De vele seizoensarbeiders uit Polen konden het land niet in komen.

Toch is dat niet per se negatief: nu de horeca opengaat loopt de vraag vooruit op het aanbod waardoor de asperges 20% duurder zijn. Dat komt ook doordat er meer ontwikkeling is geweest in de sector van soorten die later geoogst kunnen worden. Tegelijkertijd komen de asperges nog wat traag van het land, ook door het weer.

Exotisch vlees vervangen
Bindingsmiddelen voor vegetarische burgers, zoals tapioca zetmeel en gellangom, worden ingevoerd vanuit Azië. Ook de plantaardige basis voor vegetarische burgers, zoals soja, worden van ver gesourced. En juist die producten ondervinden nu een groei, met in 2020 32% groei in de verkoop van vleesvervangers ten opzichte van 8% groei voor vlees.

Verstoring van de wereldhandel stuwt de prijzen van tapioca zetmeel en gellangom op. Als internationale logistiek zo duur blijft, zullen dit soort producten geheel anders geformuleerd moeten worden. Dat komt dan de prijs ten goede en vermindert risico’s in de keten. Een mogelijk vervangend bindingsmiddel als aardappelzetmeel komt dan naar voren als lokaler alternatief met een kortere aanvoerketen.

Duurdere boodschappen door coronatekorten

Op een andere manier werken, vaker thuis, zal zeker de out-of-home kanalen voor een uitdaging stellen en, indirect, de verpakkingssector. De vraag is of de consument hierbij ondersteunt door bewust in te kopen, zodat de kanalen met oplossingen kunnen komen die leiden tot minder verpakkingen en afval.

Een wereldwijde pandemie legt de risico’s van een geglobaliseerde voedselketen bloot, zeker nu het prijskaartje niet meer zo gunstig uitpakt. Over de hele linie zal de verstoring van de wereldhandel doorwerken in de prijs van producten. Hoewel arbeidsmigranten weer welkom zijn in Nederland brengt het coronaproof werken in fabrieken extra kosten met zich mee.

Een deel van de oplossing zal zijn om samengestelde producten met een complexe, wereldwijde aanvoerketen te simplificeren door meer regionaal in te kopen. Niettemin zijn wij als exportland net zo zeer afhankelijk van wereldwijde vraag om economisch goed te herstellen. Daarnaar is re-shoring, zoals besproken, niet altijd even gemakkelijk voor vervuilende industrieën.

De kans ligt hier om meteen keuzes te maken die duurzamer zijn, en daarin ligt ook de grootste gewetensvraag. De productie is over de hele wereld verspreid en met name in China gecentreerd, omdat China nog in ontwikkeling was en niet keek op een vervuilende industrie meer of minder. Als we die weer dichter bij huis halen om de risico’s te verminderen, zal dat ook forse investeringen betekenen om de vervuiling van zo’n industrie te reduceren. Want ook onzichtbare vervuiling, ver weg, is vervuiling van onze aarde.

Altijd op de hoogte blijven?